1. Specyfika współczesnego rodzicielstwa

Obecnie funkcjonujemy w realiach społeczeństwa informacyjnego i konsumpcji, gdzie dostęp do wiedzy i wielu usług został możliwie najpełniej zautomatyzowany i jest niemal natychmiastowy, a obowiązującą naczelną zasadą jest odczuwanie satysfakcji i przyjemności. W realiach tych funkcjonuje współczesna rodzina, która aktualnie podlega licznym przemianom, „wymuszonym” przez postępujące zmiany społeczne dokonujące się m.in. w gospodarce, na rynku pracy, w sferze edukacji, obyczajów, norm społecznych, ale i indywidualnych wyborów każdego człowieka.

Wszystko to wprost przekłada się na funkcjonowanie członków rodziny, w szczególności na prezentowane przez rodziców postawy względem dzieci, wyznawane przez nich wartości czy stosowane praktyki wychowawcze, zaś postępująca indywidualizacja członków rodziny z jednej strony wspiera czy umożliwia ich samorealizację życiową, z drugiej jednak potęguje zjawisko przedkładania własnych, jednostkowych ambicji i dążeń nad potrzeby czy prawa innych (zwłaszcza najmłodszych członków wspólnoty rodzinnej) [1]. Takie tendencje są obserwowane na polu stosowanych przez rodziców praktyk wychowawczych. Obecnie najbardziej „pożądane” wydaje się rodzicielstwo wypełnione przyjemnością obcowania z dzieckiem (najlepiej nieprezentującym niepożądanych, trudnych zachowań), które nie wymaga od rodziców (opiekunów) zbyt wielu wyrzeczeń. Niezmiennie jednak w rozwój człowieka wpisane jest cierpienie i systematyczna praca, której wyczekiwane, pozytywne efekty są tak obserwowane, jak i odczuwane po czasie, a w przypadku dzieci przejawiających zachowania ponadnormatywne [2] zwykle po dużo dłuższym czasie. To z kolei może wywoływać dezorientację czy wręcz frustrację u ich rodziców.

2. Rodzice – główni wychowawcy i nieodzowni partnerzy w pracy terapeutycznej z dzieckiem

Pomimo zasygnalizowanych powyżej zmian społecznych rzutujących na kondycję i sposób funkcjonowania współczesnej rodziny, to nadal rodzice uważani są za pierwszych wychowawców dzieci. Rodzina bowiem stanowi „środowisko, w którym podstawą wszelkich kontaktów jest naturalna przynależność i więź emocjonalna” [3]. To w domu rodzinnym dziecko zdobywa pierwszą i podstawową wiedzę o świecie, to w nim ma możliwość obserwacji mniej czy bardziej złożonych wzorów zachowań i aktywności poprzez współdziałanie czy bezpośrednie przewodnictwo dorosłych opiekunów, to w nim zaspokajane są podstawowe potrzeby dziecka. To, w jakim celu i przy pomocy jakich środków rodzice zdecydują się wychowywać potomstwo, zależy w dużej mierze od ich wiedzy o efektywności danych oddziaływań wychowawczych i możliwości ich zastosowania u swojego dziecka, własnych, wcześniejszych doświadczeń, ale także wzorów rodzicielskiego postępowania, które wynieśli z domu rodzinnego [4]. Stosowany nie jednorazowo przez rodziców określony model postępowania z dzieckiem realizowany przy pomocy określonych metod w literaturze familiologicznej nosi nazwę stylu wychowania. Najczęściej przytaczany podział (szeroko opisywany przez H.R.Schaffera [5]) wyróżnia cztery style wychowania, wśród nich ten najkorzystniejszy (zdaniem badacza) dla rozwoju dziecka zwany autorytatywnym stylem wychowania. U jego podstaw leży zapewnienie przez dorosłych opiekunów przyjaznej atmosfery, szanowanie potrzeb i uczuć dziecka przy jednoczesnym stawianiu mu wymagań adekwatnych do wieku i aktualnych możliwości. Do działań i różnych aktywności rodzice reprezentujący ten styl wychowania zachęcają dzieci stosując sugestie, proponując alternatywne rozwiązania, rzadziej nakazy, a polecenia formułowane są w sposób jasny i precyzyjny. Podejmowane decyzje rodzice potrafią logicznie uzasadnić, refleksyjnie patrzą na zachowania dziecka, rozróżniają jego potrzeby od aktualnych zachcianek [6]. Postępowanie domowników wyznaczają ustalone reguły (zasady), które są nienegocjowalne (na dany okres), jasne dla wszystkich, zgodne z potrzebami dziecka, ale również elastyczne – to znaczy podlegające weryfikacji czy negocjacji wraz z wiekiem i postępującym rozwojem dziecka [7]. D. Rudzińska-Friedel wyjaśnianie rodzicom istoty i potrzeby ustalania dziecku granic uznaje za jeden z priorytetów w ramach współpracy z nimi. Zdaniem autorki to właśnie ustalenie jasnych i zrozumiałych dla dziecka zasad, a następnie przestrzeganie ich przez wszystkich członków rodziny stwarza dziecku pole bezpieczeństwa, stanowiące podstawę dla kształtowania szeregu umiejętności składających się na jego rozwój. Ponadto jasne i przestrzegane zasady wyznaczają przyszłe, ewentualne pole negocjacji pomiędzy dzieckiem a jego rodzicami, a ewentualna i inicjowana przez dziecko dyskusja w tym obszarze jest wskaźnikiem rozwoju i rodzących się dodatkowych potrzeb dziecka. Nie mniej ważne jest przypominanie rodzicom o konieczności poświęcania uwagi i czasu rodzeństwu nieprzejawiającemu żadnych deficytów i zachowań problemowych. Frustrowanie u niego potrzeby uznania i uwagi rodzica rodzi bowiem zachowania ponadnormatywne i dodatkowo komplikuje sytuację wychowawczą takiej rodziny [8].

Współcześnie w literaturze przedmiotu podkreśla się bezsprzeczny związek między właściwymi praktykami wychowawczymi rodziców a postępami w szeroko ujętym rozwoju dziecka [9].

3. Współpraca z rodzicami dzieci będących podopiecznymi Instytutu Plusik-Minusik

Podopiecznymi Instytutu Plusik-Minusik są zazwyczaj dzieci, których rozwój psychoruchowy nie przebiegał prawidłowo, borykają się z problemem integracji sensomotorycznej, odruchowej i bilateralnej, mają stwierdzone niepełnosprawności jak autyzm, zespół Downa, ADHD czy dziecięce porażenie mózgowe [10].

Sytuacja psychologiczna współczesnych rodziców choćby z uwagi na opisane w pkt 1 uwarunkowania nie jest łatwa, a w przypadku opiekunów dzieci borykających się z ww. problemami złożona i zależna od stopnia niepełnosprawności dziecka i czasu jej wystąpienia, a także możliwości uzyskania wsparcia (również specjalistycznego) [11]. W Instytucie oprócz zindywidualizowanej pracy terapeutycznej i wychowawczej dedykowanej poszczególnym podopiecznym równolegle prowadzone są konsultacje z ich rodzicami. Współpraca z nimi przybiera różne formy: od konsultacji w trakcie pierwszej wizyty w Instytucie, w trakcie której wykonywana jest diagnoza sensomotoryczna dziecka i przeprowadzany wywiad z jego rodzicami/rodzicem, poprzez cykliczne rozmowy wspierające, a odbywające się każdorazowo po zajęciach dziecka, organizowanie indywidualnych dla danego rodzica spotkań, w trakcie których omawiane są zgłaszane przez niego kwestie, aż po organizację szkoleń z zakresu i tematyki niezbędnej do wypełniania przez tych rodziców zadań opiekuńczych i wychowawczych.

Powyższe działania mają na celu przede wszystkim dostarczanie rodzicom niezbędnych informacji m.in. z zakresu psychologii rozwoju dziecka, natury i charakteru deficytów, z którymi mierzy się ich dziecko, planu pracy terapeutycznej czy możliwości skutecznego oddziaływania wychowawczego, ale również współpraca ta nierzadko przybiera formę doradzania (np. wyboru miejsca czy formy kształcenia dziecka). W trakcie indywidualnych konsultacji w Instytucie Plusik-Minusik rodzicom stwarzana jest przestrzeń na wyrażenie swoich odczuć i uczuć związanych z aktualną sytuacją dziecka, w tym – jeśli wymaga tego sytuacja – uwalnianie rodziców od poczucia winy czy wstydu związanego z niepełnosprawnością ich dziecka [12].

Równolegle rodzice są na bieżąco instruowani przez członków zespołu terapeutycznego, w jaki sposób pracować z dzieckiem w domu – inaczej mówiąc – są uczeni, jak prawidłowo wykonać zestaw ćwiczeń przygotowany dla konkretnego dziecka, ale i przy pomocy jakich środków podtrzymywać motywację dziecka do dalszej (poza Instytutem) pracy. Dodatkowo rodzice są także informowani o postępach dziecka. Takie komunikaty formułowane przez terapeutów Instytutu uwzględniają przede wszystkim obserwowane u podopiecznych osiągnięcia i uzyskane pożądane (z rozwojowego punktu widzenia) rezultaty. Uzasadnia je nierzadka wśród rodziców podopiecznych potrzeba zmiany sposobu, w jaki patrzą oni na swoje dziecko, a dokładniej mówiąc na jego możliwości czy predyspozycje. Dziecko określane przez rodziców mianem chorego ma nikłe szanse – zdaniem Doroty Rudzińskiej-Friedel – na ukazanie swojego potencjału, choćby intelektualnego [13].

Dlatego właśnie komunikacja z rodzicami w Instytucie Plusik-Minusik opiera się na paradygmacie postępu i zysku a nie na paradygmacie deficytów (co ma miejsce w wielu placówkach głównie edukacyjnych).

Wszystko po to, aby zgeneralizować i utrzymywać efekty uzyskane dzięki oddziaływaniom terapeutycznym prowadzonym w Instytucie [14].

Opisane powyżej postępowanie i stała współpraca z rodzicami podopiecznych jest ustalonym i obowiązującym wszystkich członków zespołu terapeutycznego standardem w pracy Instytutu [15].Przekonanie o potrzebie włączania rodziców w proces terapeutyczny i wychowawczy ich dzieci wynika wprost z systemowego ujęcia i podejścia do rodziny oraz rozumienia procesów w niej zachodzących. W założeniu bowiem teoria systemowa zaadaptowana na potrzeby badań nad rodziną ujmuje ją jako swoistą całość, składającą się z różnych podsystemów tworzonych w danej rodzinie z uwagi na aktualne okoliczności, funkcje, zainteresowania, płeć czy przypisane zadania np. podsystem rodzice czy podsystem dzieci. Wszystkie podsystemy mają swoje granice, ale również są ze sobą wzajemnie powiązane. W tak widzianej rodzinie dochodzi do cyrkularności wpływów pomiędzy jej członkami, co oznacza, że zmiana w zachowaniu czy funkcjonowaniu jednego członka rodziny (np. dziecka) wpływa na zachowania pozostałych (rodziców, rodzeństwa), ale i że zachowania pozostałych determinują zachowanie (rozwój) jednostki [16].

Proces włączania rodziców w działania terapeutyczne i wychowawcze inicjowane w Instytucie Plusik-Minusik czyni takich opiekunów współtwórcami postępu (sukcesu) ich dziecka, wychodzi naprzeciw, jak twierdzi Dorota Rudzińska-Friedel, ich naturalnej potrzebie bycia dumnym ze swojego dziecka, zaś samemu dziecku i członkom zespołu terapeutycznego zwiększa szansę na szybkie uzyskanie pożądanych efektów ich pracy [17].

Opracowanie: Dominika Kachel

Literatura:

Aronson E., T.D. Wilson, R.M. Akert, „Psychologia społeczna. Serce i umysł”, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997

Cudak S., „Model funkcjonowania współczesnej rodziny w Polsce”[w:] „Kondycja współczesnych rodzin”, W. Muszyński (red.), Wydawnictwo Adam marszałek, Toruń 2015

de Barbaro, M. „Struktura rodziny” [w:] „Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny” .de Barbaro (red.), Wydawnictwo uniwersytetu Jagiellońskiego , Kraków 1999

Deptuła M., „Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2013

Józefik B., „Terapia rodzin. Poradnictwo rodzinne”[w:] „Psychiatria dzieci i młodzieży” I. Namysłowska (red.) , Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Liberska M., M. Matuszewska , „Modele funkcjonowania rodzin. Style wychowania” [w:] „Psychologia rodziny”, I. Janicka, M. Liberska (red.) , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014

Melosik Z., „Kryzys męskości w kulturze współczesnej”, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006

Rudzińska-Friedel D. „Koncepcja i metoda Treningu Globalnego”, artykuł niepublikowany

Rudzińska-Friedel D., „Podstawowe założenia cyklu rozwojowego wychowawczego”, referat niepublikowany z dnia 17.08.2016, Instytut Plusik-Minusik, Gdynia 2016

Schaffer H. R., „Psychologia dziecka”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006

Tyszka Z., „Rodzina we współczesnym świecie”, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2003

Wałęcka-Matyja K. , „Role i funkcje rodziny” [w:] „Psychologia rodziny” I. Janicka, M. Liberska (red.) , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014

Żyta A., „Szkoła dla rodziców i wychowawców jako forma zapobiegania problemom wychowawczym w rodzinach wychowujących dzieci z niepełnosprawnością”[w:] „Dylematy współczesnej profilaktyki i resocjalizacji” A. Kieszkowska (red.), Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2008

Netografia:

https://www.plusik-minusik.pl/o-nas/nasza-strategia, dostęp na dzień 20.08.2016

[1] Z. Melosik, „Kryzys męskości w kulturze współczesnej”, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 13-15, Z. Tyszka, „Rodzina we współczesnym świecie”, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2003, s.82, S. Cudak, „Model funkcjonowania współczesnej rodziny w Polsce”[w:] „Kondycja współczesnych rodzin”, W. Muszyński (red.), Wydawnictwo Adam marszałek, Toruń 2015, s.9-10

[2] Termin zachowania ponadnormatywne został stworzony na potrzeby pracy Instytutu Plusik-Minusik przez Dorotę Rudzińską–Friedel i w założeniu określa wszelkie zachowania dziecka, które przez rodziców, opiekunów, inne osoby pracujące z dzieckiem czy ustaloną i aktualnie obowiązującą normę są postrzegane jako problemowe, nieadekwatne do wieku i niepożądane z rozwojowego punktu widzenia.

[3] K. Wałęcka-Matyja , „Role i funkcje rodziny” [w:] „Psychologia rodziny” I. Janicka, M. Liberska (red.) , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014, s.97

[4] M. Liberska, M. Matuszewska , „Modele funkcjonowania rodzin. Style wychowania” [w:] „Psychologia rodziny”, op. cit., s. 128-129, K. Wałęcka-Matyja , „Role i funkcje rodziny”, op. cit., s. 97,106-107

[5] Chciałabym przytoczyć za M. Deptułą podział stylów wychowania opisany przez H.R. Schaffera (2006), oprócz wymienionego powyżej stylu autorytatywnego Schaffer opisuje także inne zachowania i praktyki wychowawcze rodziców, które nie sprzyjają rozwojowi dziecka, są to styl odtrącająco-zaniedbujący, styl permisywny oraz autorytarny, szerzej M. Deptuła, „Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2013, s.94-97,

[6] M. Deptuła, „Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia”, op.cit., s.97-98, M. Liberska, M. Matuszewska , „Modele funkcjonowania rodzin. Style wychowania”, op. cit., s. 128-129, D. Rudzińska-Friedel, „Podstawowe założenia cyklu rozwojowego wychowawczego”, referat niepublikowany z dnia 17.08.2016, Instytut Plusik-Minusik, Gdynia 2016.

[7] D. Rudzińska-Friedel, „Podstawowe założenia cyklu rozwojowego wychowawczego”, op.cit.,

[8] D. Rudzińska-Friedel, „Podstawowe założenia cyklu rozwojowego wychowawczego” op.cit.

[9] M. Deptuła , op. cit., s. 97

[10] Takie ujęcie i zdefiniowanie deficytów podopiecznych Instytutu jest zgodne z założeniami diagnozy i pracy terapeutycznej według „Koncepcja i metoda Treningu Globalnego” autorstwa D. Rudzińskiej-Friedel, szerzej https://www.plusik-minusik.pl/o-nas, dostęp na dzień 20.08.2016

[11] A. Żyta, „Szkoła dla rodziców i wychowawców jako forma zapobiegania problemom wychowawczym w rodzinach wychowujących dzieci z niepełnosprawnością”[w:] „Dylematy współczesnej profilaktyki i resocjalizacji” A. Kieszkowska (red.), Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2008, s. 293

[12] Zasygnalizowane formy współpracy z rodzicami stanowią stały komponent pracy Instytutu i w takim kształcie oferowanego im poradnictwa rodzinnego, D. Rudzińska-Friedel, „Koncepcja i metoda Treningu Globalnego”, artykuł niepublikowany, por. B. Józefik, „Terapia rodzin. Poradnictwo rodzinne”[w:] „Psychiatria dzieci i młodzieży” I. Namysłowska (red.) , Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, s. 470

[13] Pogląd ten autorka uzasadnia odwołując się do znanego i od lat opisywanego w literaturze psychologicznej mechanizmu samospełniającego się proroctwa, który wyjaśnia jak posiadana wiedza i oczekiwania dotyczące danej osoby rzutują na późniejsze reakcje i działania tej jednostki, co przynosi skutek w postaci zachowań zgodnych z pierwotnymi założeniami, D. Rudzińska-Friedel, „Koncepcja i metoda Treningu Globalnego”, artykuł niepublikowany, por. E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, „Psychologia społeczna. Serce i umysł”, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s.143-146

[14] D. Rudzińska-Friedel „Koncepcja i metoda Treningu Globalnego”, artykuł niepublikowany

[15] W kontekście pracy z rodzicami w Instytucie Plusik-Minusik standard ujmowany jest jako ujednolicony, wypracowany w toku praktyki terapeutycznej i ustalony przez autorkę „Koncepcja i metoda Treningu Globalnego” Dorotę Rudzińską- Friedel a obowiązujący wszystkich członków zespołu model postępowania i komunikacji z rodzicami podopiecznych Instytutu

[16] M. de Barbaro, „Struktura rodziny” [w:] „Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny” B. de Barbaro (red.), Wydawnictwo uniwersytetu Jagiellońskiego , Kraków 1999, s. 47-48, H.R. Schaffer, „Psychologia dziecka” , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 110-112

[17] D. Rudzińska-Friedel, „Podstawowe założenia cyklu rozwojowego wychowawczego” op.cit